Natuur als architectuur
In 1998 kwam Lia Schelkens voor het eerst met een tentoonstelling van enige omvang naar buiten. Ze toonde een parcours door het bos, waarop je verschillende kunstwerken ontmoette. De levensgrote architecturale maquette op de foto is een werk van Georges Baines, dat voor de tentoonstelling van 1998 gezet is, maar dat ondertussen noodgedwongen verwijderd is, omdat het aan de hoeken begon te rotten, waardoor het gevaarlijk werd. Je kon 'in' het werk staan, als in een ruimte, wat een zeer speciale ervaring was, aangezien de ruimte eigenlijk een leegte oproept, of beter suggereert, ingevuld door de omliggende natuur.
In 2003 organiseerde Lia Schelkens in het gemeentelijke park Schildehof (Schilde, Kempen) de tentoonstelling "Tussen hemel en aarde". Een van de opvallendste werken daar was... een stapel hout. Na een storm in het park was het hout achtergebleven en de Franse kunstenares Dominique Bailly sprokkelde het bijeen om er een soort brug van 33 meter mee te bouwen. Ecologisch is het kunstwerk overigens een goede zaak voor zijn omgeving: allerlei dieren hebben er een onderkomen in gevonden!
Zou de behoefte aan een kunstvorm die ons met de natuur verzoent, ooit groter geweest zijn dan nu? Vooruit op haar tijd onderzoekt Lia Schelkens al meer dan een decennium de mogelijkheden met haar project Tweede natuur, dat groots is in zijn kleinschaligheid.
In 1994 stootte kunstenares en grafisch ontwerpster Lia Schelkens bij toeval (bestaat dat?) op een bosplek in de Kempen, die haar mateloos inspireerde. Met haar project Tweede natuur wil ze er de mogelijkheden verkennen van de interactie tussen kunst en natuur. Straks timmert Lia al bijna vijftien jaar aan de artistieke weg. Tal van kunstenaars komen ter plaatse blijvende of tijdelijke kunstwerken en installaties maken, meestal in natuurlijke materialen, soms bedoeld als subtiele ingrepen in het omliggende landschap zelf.
Pionierswerk
Was je op zoek naar een plaats voor zo'n project?
Lia Schelkens: Neen, helemaal niet. De locatie heb ik toevallig gevonden en het project is vanuit de plek zelf gegroeid. Ze gaf me de inspiratie om hier iets te beginnen. Ik was wel al jaren bezig met kunst, maar ik wilde helemaal geen galerie openen of zo. Er bestaan in het buitenland gelijkaardige projecten als Tweede natuur, maar in België was het vijftien jaar geleden volstrekt nieuw. Nu zou je er misschien gemakkelijker steun voor kunnen krijgen, maar destijds was dat niet het geval. Wellicht begrepen mensen niet helemaal wat het was, wat ik wilde doen, laat staan waarom ik het eigenlijk allemaal deed...
Pionierswerk dus. Wat wilde je in feite bereiken?
Lia: Ik vond en vind dit de ideale plek om kunst in natuurlijke materialen te laten zien. Ik kende kunstenaars die met natuurlijke materialen werkten en werken, en dat fascineerde me. Het is niet vanzelfsprekend om daar in de hedendaagse kunstwereld een geschikte plaats voor te vinden. Waar anders kun je een extra plek voor zo'n intense samenwerking tussen kunst en natuur uiteindelijk beter vinden dan in de natuur zelf, hier in het bos?
Vandaar ook de projectnaam: Tweede natuur?
Lia: Welja, het herscheppen van de natuur in de natuur zelf, zo je wil. Kunst, niet opgevat als artificieel, in een museum weggestopt, in een soort quarantaine, maar levend in en vergaand met de natuur. In het Engels betekent 'second nature' ook wel: intuïtie. Dat zit er eveneens in: alles viel op deze plek in zijn plooi. Die plek lag er als het ware op te wachten dat het project Tweede natuur hier gerealiseerd zou kunnen worden. Het moést gewoon.
Is Tweede natuur een project van zijn tijd?
Lia: Doordat de belangstelling en de aandacht voor de natuur en milieuaspecten vandaag zo toenemen, zou je dat kunnen denken, maar vijftien jaar geleden, toen ik met Tweede natuur begon, was dat niet het geval. Bovendien gaan de trends in de kunstwereld de richting uit van spectaculairdere dingen. Kunst die vergankelijk is, heeft minder marktwaarde en is daardoor dus 'minder-waard(ig)'. Brons is als materiaal blijvend en heel duur, onder meer ook vanwege het gieten; om in natuurkunst te investeren, moet je er al heel erg in geloven, want over enkele jaren bestaat het kunstwerk misschien gewoon niet meer!
Vergankelijkheid
Zit in die vergankelijkheid een filosofische dimensie?
Lia: Door een plek in de natuur te creëren om van kunst te genieten, waar tegelijk een zekere rust van uitgaat, ga je de kunstobjecten en wellicht ook het leven een beetje anders bekijken. Je gaat stilstaan bij hoe je in de omgevingsruimte leeft, en dat stemt tot nadenken... Bij mijn eerste tentoonstellingen hier viel me altijd weer op hoe de mensen enthousiast, nieuwsgierig en belangstellend waren in hun spontane reacties op de kunstobjecten. Een groot verschil met kunst in een museum is, dat je je in de natuur als het ware vrijer voelt, waardoor je meer gaat openstaan voor de confrontatie met het kunstwerk en zijn omgeving.
Hoe heb je al die kunstenaars bij elkaar gekregen?
Lia: Ik had wel wat contacten en ik heb het project aan een aantal mensen voorgesteld. Het is eigenlijk allemaal heel naïef begonnen, hoor. Ik had het geluk dat mensen als David Nash, Sjoerd Buisman, Jacques Wirtz allemaal wilden meedoen... Na zoveel jaren heb ik ontzettend veel bijgeleerd. Zomaar vanzelf gaat het allemaal niet. Ik had wellicht politieke steun moeten zoeken om een en ander georganiseerd te krijgen en een duurzaam karakter te geven. Om te kunnen blijven bestaan, zou Tweede natuur eigenlijk inkomsten uit subsidies moeten hebben.
Wat is jouw eigen biografische achtergrond?
Lia: Van oorsprong ben ik grafisch ontwerper, maar ik geef ook les aan Sint-Lucas. Ik heb jaren als art director voor Sabena gewerkt, waar ik de tijdschriften ontwierp. Door de komst van de computer is het grafisch ontwerpen natuurlijk sterk geëvolueerd. Daarnaast heb ik zelf ook geschilderd. Ik kende de kunstwereld dus wel wat van binnenuit, ook via mijn contacten. Toch is Tweede natuur niet vanuit die invalshoeken ontstaan. Het was een soort... ik weet het niet... Ik moést het gewoon doen! Zeker niet om het geld, ik had trouwens ook mijn lesgeven, maar uit een soort... innerlijke drive of zo? Het is moeilijk te verwoorden.
Stap per stap
Heb je het gevoel tegen de bierkaai te vechten?
Lia: Frustraties zijn onvermijdelijk, dat komt erbij. Mijn doel blijft evenwel: met de middelen en de mogelijkheden die er zijn, toch projecten te blijven realiseren op een haalbare maat. Het moet toch niet allemaal 'groots' zijn? Oké, misschien ben ik destijds net te vroeg gekomen. Misschien. Ik bekijk het evenwel stap per stap, en nu lijkt me een geschikt moment om het project Tweede natuur weer onder de aandacht te brengen, misschien om het af te ronden, of net om het een nieuw elan te geven... Wie weet? Er zijn zeker mogelijkheden: verschillende wandel- en fietscircuits passeren in de nabijheid, groepen kunnen op bezoek komen...
Wekt dit project geen belangstelling uit het onderwijs?
Lia: Toch wel. De pedagogische invalshoek is zeker voor de hand liggend. Vanzelfsprekend heb ik de studenten van Sint-Lucas hier al op bezoek gehad, voor een workshop met Marc De Roover, een kunstenaar van wie ik hier werk heb staan, maar ook de kleuters van de school in Halle-Zoersel zijn vorig jaar komen kijken. In samenwerking met het Stour Valley Art Project in Kent is een groep laatstejaarsstudenten een tijdje hier 'in residence' geweest. Ze logeerden in de plaatselijke jeugdherberg, maar werkten hier in het bos aan hun eindwerken.
Straks ben je vijftien jaar bezig met Tweede natuur.
Lia: Ja, ik ben in 1994-1995 begonnen; in 2010 ben ik dus vijftien jaar met dit project bezig. Ik wil graag vanaf nu tot die tijd elk seizoen iets doen, om dan een wat grotere tentoonstelling op te zetten. Vanaf de herfst nu tot de lente van 2010 wil ik elk seizoen aandacht opwekken voor de natuur door een aantal werken in telkens andere omstandigheden te tonen. Het licht valt anders, wanneer de zon schijnt, dan wanneer het regent of mistig is. Misschien kan ik in 2009 ook inspelen op de Week van het Bos bijvoorbeeld. De aandachtsmomenten van nu tot begin 2010 liggen nog niet allemaal echt vast. We zien nog wel hoe het groeit. Niets moet.
Zegt dit project iets over jouw eigen levensingesteldheid?
Lia: Wellicht wel, ja. Ik heb alleszins uit het werken aan dit project geleerd dat je de dingen moet nemen zoals ze zich aandienen. In een tijd van stress en deadlines vind ik het belangrijk om zo in het leven te staan. Soms overvalt me wel eens de paniek: waar ben ik in godsnaam aan begonnen? Maar ja... Ik moést dit doen! Ik weet niet waarom, maar de gedrevenheid was er. Het idee, de plek, alles werkte mee, opdat het zou kunnen gebeuren. Ik ben vroeger een aantal keren in Japan geweest en in de zenfilosofie daar heb ik die kijk op het leven 'ontdekt', of eigenlijk is 'herkend' een veel betere omschrijving. In 1973 had ik een enkel ticket naar Japan, moet je weten! De rust en de sereniteit van de zentuinen heeft me zeker geïnspireerd.